Historia szachów sięga VI wieku, kiedy to gra pojawiła się w Persji, docierając do niej z Indii. W perskim utworze poetyckim powstałym na przełomie VII i VIII w. opisana została ówczesna historia szachów oraz przedstawione zasady gry. Kolejno szachy znalazły uznanie w krajach arabskich, do których trafiły po podbiciu Persów przez Arabów, a stąd rozprzestrzeniły się na Europę.
Tutaj dotarły najpierw do Hiszpanii, Włoch i Francji, następnie do Niemiec i Anglii. Kolejno zainteresowali się nimi Skandynawowie. Prawdopodobnie bezpośrednio ze Wschodu szachy przywędrowały w IX wieku do Rosji, natomiast w Polsce znane były w wieku XII. Nie wiadomo jednak nic o tym, w jaki sposób i kiedy pojawiły się na naszych ziemiach.
Ciekawa historia szachów – legenda o mędrcu Ben Daher
Choć niezwiązana z samą grą, bardzo ciekawa jest legendarna historia szachów dla dzieci i dorosłych, w sposób symboliczny ukazująca ogromną ilość tkwiących w nich matematycznych możliwości. Opowieść ukazuje mądrość mędrca Ben Daher uważanego za twórcę szachów, który żył około 3000 lat temu.
Otóż Ben Daher dostarczył panującemu w Indiach radży komplet szachów. Ten, zachwycony grą, polecił mędrcowi wybrać sobie nagrodę. Ben Daher poprosił „zaledwie” o tyle ziaren zbóż, ile zgromadzi się na szachownicy, jeśli na jej pierwszym polu położymy jedno, na drugim 2, na trzecim 4, na czwartym 8 i tak podwajać będziemy liczbę ziaren aż do ostatniego pola.
Zaskoczony niewielkim wynagrodzeniem, o jakie poprosił mędrzec, radża zgodził się natychmiast. Niestety, nie dotrzymał obietnicy, ponieważ, jak się później okazało, wymagałoby to przekazania Ben Daherowi 18 446 744 073 709 551 615 ziaren. Czy to rzeczywiście tak dużo? Okazuje się, że taka ilość ziarna odpowiada zbożu ośmiokrotnie zebranemu z powierzchni całej kuli ziemskiej albo też mieszczącemu się w spichlerzu o wysokości 4 m, szerokości 10 m i długości 300 mln (!) km.
Historia szachów w Polsce
Szachy pojawiły się w Polsce prawdopodobnie w XII w., za panowania króla Bolesława Krzywoustego. Nie wiadomo, w jaki sposób gra dotarła do naszego kraju. Być może przywieziono je z Rosji, albo z wypraw krzyżowych. Mogły również dotrzeć drogą morską - wszystkie trzy teorie są równie prawdopodobne.
Szachownica w herbie
Niezależnie od sposobu, w jaki czatrang (bo tak nazywano kiedyś szachy) przybył do Polski, szybko zyskał uznanie na dworze królewskim, wśród możnowładców i szlachty. Świadczy o tym m. in. fakt umieszczania elementów szachowych w herbach z tego okresu oraz czasów późniejszych. Herb „Wczele” na przykład przedstawia wizerunek dwóch złoto-srebrnych szachownic; szachownica jest również widoczna w herbie pomorskiego Sławna. Co ciekawe, poza drobnymi zmianami, ustalony w I połowie XIV w. herb miasta nie różni się od współczesnego.
Słowo pisane źródłem wiedzy o szachach
O zainteresowaniu szachami świadczą nie tylko elementy graficzne, ale również, a nawet zwłaszcza piśmiennictwo. Niejaki Janko z Czarnkowa opisuje w swoich kronikach grę w szachy w Polsce w XIV wieku, a mistrz Jan Kochanowski wydaje pomiędzy rokiem 1562 a 1566 poemat heroikomiczny pt. „Szachy”, z którego można wiele dowiedzieć się o ówczesnej grze. Niestety, dla laika analogia do obecnie stosowanej terminologii jest dość trudna do odszyfrowania, jednak dla historyków zainteresowanych tradycją szachową dzieło Kochanowskiego to prawdziwa skarbnica wiedzy.
Czerpać można ją również z pierwszego opublikowanego w roku 1835 podręcznika do gry w szachy autorstwa Kazimierza Krupskiego. Warto wspomnieć, że choć był to pierwszy wydany podręcznik, to jednak nie pierwszy napisany. Wcześniej, w formie manuskryptu, dostępna była „Nauka o szachach” Jana Ostroroga. Niestety dzieło nie zachowało się do dziś – spłonęło w powstaniu w 1944 r. stanowiąc wówczas własność Biblioteki Krasińskich. Mimo że wykonano wcześniej 10 fotokopii rękopisu, nie odnaleziono do dziś żadnej z nich. Z tego powodu wkład Ostroroga do wiedzy o szachach znamy dziś jedynie z fragmentów, które zostały tu i ówdzie zamieszczone w druku.
Ciekawe wykopaliska archeologiczne
Historia szachów w Polsce to nie tylko heraldyka i literatura. Kolejne jej źródło stanowią wykopaliska archeologiczne. W Gdańsku i Szczecinie odkryto bierki z okresu pomiędzy X i XII w., natomiast w Sandomierzu znaleziono w 1962 r. cały komplet figur pochodzących z przełomu XI i XII wieku.